Bij een operatie of chemotherapie moet je lichaam een topprestatie leveren. Wie dan in goede conditie is, herstelt sneller en heeft minder kans op complicaties. En daar kun je zelf veel aan doen.
‘Ik ben aan het trainen voor mijn operatie.” Volgens fysiotherapeut Jaap Dronkers van Ziekenhuis Gelderse Vallei in Ede zou het de normaalste zaak van de wereld moeten zijn: werken aan je conditie om zo fit mogelijk in de operatiekamer te verschijnen.
De praktijk is anders. Mensen die een zware operatie, een chemokuur of bestraling moeten ondergaan, doen het vaak juist kalmpjes aan. “Dan ben ik goed uitgerust als ik onder het mes ga”, zeggen ze. Bezorgde familieleden vertroetelen de patiënt. “Blijf maar lekker zitten, ik zet wel even koffie.”
Goed bedoeld, maar het werkt averechts. “Iemand voor een operatie alles uit handen nemen, is het ergste wat je kan doen voor zijn conditie”, zegt Dronkers. Hij doet onderzoek naar preoperatieve fysiotherapie: een nieuwe vorm van fysiotherapie, die mensen helpt fitter te worden, zodat ze in goede conditie aan zware medische behandelingen kunnen beginnen.
Een goede conditie vóór een operatie is belangrijk, omdat je daarmee de kans op vlot herstel aanzienlijk verbetert. Dat inzicht is al langer bekend, maar pas de laatste tijd wordt er ook daadwerkelijk iets mee gedaan in ziekenhuizen. “Dat heeft te maken met het technische denken van medici”, zegt Dronkers. “Chirurgen richten zich vooral op de ingreep zelf. Maar inmiddels is duidelijk dat een operatie een gigantische aanslag op je lichaam is. Dat geldt ook voor zware behandelingen als chemokuren of bestraling. Je hele systeem krijgt een opdonder.”
Dronkers vergelijkt een openhartoperatie, een zware buikoperatie of een chemokuur met een topsportprestatie. Dronkers: “Zo’n ingreep vraagt net zoveel van je lichaam als het lopen van een marathon. Daar moet je je zo goed mogelijk op voorbereiden, zodat je voldoende reserves hebt om te herstellen. Tegen een marathonloper zeg je toch ook niet dat hij veel moet rusten?”
Minder moe
Recent onderzoek heeft aangetoond dat bij een goede conditie voor de operatie de kans op complicaties na de operatie aanzienlijk afneemt. Zo hebben kwetsbare mensen die een openhartoperatie ondergaan, ruim de helft minder kans op longontsteking of bronchitis als ze voorafgaand aan de ingreep twintig minuten per dag hun ademhalingsspieren trainen. Verder liggen ze gemiddeld een dag korter in het ziekenhuis.
Ook bij buik- en heupoperaties lijkt trainen voor de operatie een positief effect te hebben op het latere herstel. Daarbij gaat het vooral om conditietraining. En er zijn sterke aanwijzingen dat kankerpatiënten die trainen voorafgaand en tijdens bestraling of chemokuur niet alleen vlotter herstellen van de zware behandeling, maar ook minder kans hebben op ernstige vermoeidheid.
De Integrale Kankercentra van Midden-Nederland en Limburg zijn dit jaar een studie begonnen naar het effect van bewegen voor en tijdens de behandeling bij mensen met borst- of darmkanker. Vooral bij kwetsbare ouderen is trainen voor de ingreep an groot belang. Dronkers:
“Iemand van 34 die een auto-ongeluk krijgt, sleep je wel door een operatie heen. Die heeft genoeg reserves om de klap op te vangen. Ook een fitte 65-plusser doorstaat een operatie meestal goed.
Maar bij een kwetsbare oudere herstelt de schade niet vanzelf.” Als je oud bent heb je minder reservecapaciteit, en dat geldt nog sterker als je ziek bent. Dronkers: “Ouderen hebben minder spiermassa dan jongeren. Als ze ziek zijn, wordt hun spiermassa nog sneller afgebroken. Zeker als ze weinig bewegen en slecht eten.” Ouderen die met een slechte conditie op de operatie-tafel belanden, herstellen niet alleen moeizamer, ze hebben ook meer kans op vermijdbare complicaties als doorligwonden en longontsteking.
Omdat ze na de operatie geen reserves meer overhebben, komen ze vaak moeilijk uit bed. Lang in bed blijven liggen, is funest voor het herstel. Een week in bed kan al 15 procent verlies van spierkracht betekenen. Bedrust heeft ook invloed op andere systemen in het lichaam: de bloedcirculatie werkt slechter en je hebt meer kans op infecties.
Dat kan dramatische gevolgen hebben voor het dagelijks functioneren: van alle 70-plussers die in het ziekenhuis belanden, heeft maar liefst 30 procent na thuiskomst het vermogen verloren om dagelijkse handelingen uit te voeren als boodschappen doen, stofzuigen en zichzelf wassen.
Pijn is geen excuus
Het goede nieuws is dat zo’n achteruitgang eenvoudig te voorkomen is: door voor de operatie regelmatig te bewegen. De tijd daarvoor is vaak beperkt, zeker als je snel geopereerd moet worden. Daarom is het zaak te zorgen dat je conditie altijd op peil is.
In de Gelderse Vallei worden alle ouderen die een grote operatie moeten ondergaan gescreend. Mensen die tot de risicogroep behoren, krijgen enkele weken preoperatieve training van Dronkers en zijn collega’s. De Gelderse Vallei loopt voorop, maar steeds meer ziekenhuizen bieden preoperatieve training aan, om te zorgen dat je na de operatie weer snel uit bed kan. Vooral kracht en uithoudingsvermogen zijn belangrijk. Dronkers: “Met drie keer per week een half uur krachttraining kan je spierkracht binnen drie weken al behoorlijk toenemen.”
Wie niet gewend is om te bewegen, moet niet schrikken. Je hoeft geen zware gewichten te heffen op de sportschool om een operatie goed te kunnen doorstaan. “Vaak volstaan simpele oefeningen, die je thuis kunt doen. Met een verzwaard vest een aantal keer per dag uit je stoel opstaan bijvoorbeeld. Je kunt ook gewichtjes heffen, maar oefeningen die je kunt inpassen in dagelijkse bezigheden houd je vaak langer vol.” Pijn mag geen excuus zijn om niet te bewegen, vindt Dronkers. “Daar is meestal wat aan te doen met pijnstillers.”
Fitte ouderen hoeven geen speciale training te doen voor een operatie. Dronkers: “Zorg dat je dagelijks voldoende beweegt. Dat heeft meer effect dan één keer in de week met de tong op de schoenen door een bos hollen.” Elke lichamelijke inspanning van meer dan tien minuten waarbij je ademhaling versnelt en je hart harder gaat kloppen, betekent een oppepper voor je lijf.
“Zo ingewikkeld is dat niet. Traplopen is bijvoorbeeld uitstekend om je bovenbeenspieren in conditie te houden. Het dagelijks leven biedt talloze mogelijkheden om aan je fitheid te werken: een stevige wandeling met de hond, op de fiets boodschappen doen, het gras maaien.”
Eiwitten en vitamines
Bewegen alleen is echter niet voldoende om in optimale conditie onder het mes te gaan. “Het gaat om de combinatie van beweging en goede voeding”, zegt diëtiste Elles Steenhagen van het UMC Utrecht. Een zware operatie veroorzaakt stress in je stofwisselingssysteem, legt ze uit. “Dat wil zeggen dat je lichaam meer eiwitten afbreekt. Die heb je onder andere nodig om bouwstoffen te leveren voor je immuunsysteem en voor de wondgenezing.” Die eiwitten haalt het lichaam uit de spieren: niet alleen uit je arm- en beenspieren, maar ook uit je ademhalings- en hartspieren.”
Om goed te herstellen, is het zaak dat eiwittekort zoveel mogelijk te beperken. Dat kan door snel na de operatie weer te gaan bewegen en te eten en drinken. Maar ook door te zorgen dat je voedingstoestand voor de operatie goed is. Steenhagen: “Je moet niet alleen voldoende eiwitten binnenkrijgen, maar ook vitamines, vet en koolhydraten.” Vet en koolhydraten zijn brandstof voor je lijf: ze leveren energie. Wie onvoldoende brandstof heeft, gaat eiwitten afbreken. “Dat moet je voorkomen, zowel voor als na de operatie”, zegt Steenhagen.
Voor gezonde mensen met een goed gewicht is het voldoende om gevarieerd te eten volgens de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum. Steenhagen: “Omdat je lichaamssamenstelling verandert naarmate je ouder wordt, heb je minder energie nodig, maar wel dezelfde hoeveelheid vitaminen en eiwitten.
Dat betekent dat je kwalitatief heel goed moet eten om je voedingstoestand op peil te houden.” Maar je hoeft niet meer te eten voor een operatie. “Sommige mensen denken dat ze extra reserve opbouwen door meer te eten. Dat is niet zo. Als je voedingstoestand al goed is, wordt hij niet beter als je meer eet.”
Wel is het raadzaam om tot kort voor de operatie te blijven eten en drinken. Jarenlang gold de regel dat je vanaf middernacht tot aan de operatie niet mocht eten en drinken. Dat is ooit ingesteld omdat artsen bang waren dat tijdens de narcose voedsel en vocht in de longen terecht zouden komen. Steenhagen: “Inmiddels weten we dat eten en drinken tot vlak voor de operatie grote voordelen heeft. Het draagt bij aan een goede voedingstoestand en je stimuleert de beweeglijkheid van de maag. Daardoor is de kans dat er vocht of voeding in de longen komt juist kleiner.”
In de landelijke richtlijn over voeding bij operaties die sinds drie jaar van kracht is, staat dat patiënten tot zes uur voor de operatie vast voedsel mogen gebruiken en tot twee uur heldere vloeistoffen mogen drinken. “Het zou nog beter zijn als je helemaal niet meer nuchter hoefde te zijn voor een operatie, maar het zal nog wel even duren voordat dat regel wordt.”
Op tijd beginnen
Zieke mensen moeten voor een operatie wel extra op hun voeding en gewicht letten. Want zij lopen grote kans om ondervoed op de operatietafel te belanden. Van alle patiënten die vorig jaar in een ziekenhuis belandden, was maar liefst een kwart bij opname ondervoed en had bijna 50 procent een verhoogd risico op ondervoeding.
“Vaak zijn dat zieke, oudere mensen”, vertelt Steenhagen. “Omdat ze ziek zijn, eten en drinken ze weinig. Daarbij komt dat de meeste ouderen sowieso slecht drinken omdat ze minder dorstgevoel hebben. Dat maakt hen extra kwetsbaar.”
Anders dan veel mensen denken, heeft je lichaam bij ziekte niet minder maar meer energie en eiwitten nodig. Steenhagen: “Mensen vragen me weleens: ‘Hoezo moet ik meer eten, ik verbruik bijna niks. Ik lig toch in bed?’ Maar als je ziek bent, werkt je stofwisseling anders. Bij gezonde mensen gaat het inwendige kacheltje op een lagere stand als ze minder eten. Bij zieken blijft het op de hoge stand staan, ook al krijgen ze minder binnen. Daardoor raken ze sneller ondervoed.”
In het UMC Utrecht, maar ook in de meeste andere ziekenhuizen, worden ouderen voor de operatie gescreend op ondervoeding. Wie ondervoed is of een slechte voedingstoestand heeft, krijgt een eiwit- en energieverrijkt dieet. Bijvoorbeeld extra vlees, vis en zuivelproducten, ruim beleg op brood en geen magere maar halfvolle en volle producten.
Steenhagen: “Je moet er op tijd bij zijn, want het hervoeden kost zeven tot tien dagen.” Daarom raadt ze zieke mensen die geopereerd moeten worden, aan om zich alvast bij de huisarts of de thuiszorg te laten screenen op ondervoeding. Dat kan via een eenvoudige vragenlijst met twee of drie vragen.
“Doe dat niet alleen als je mager bent. Gewicht zegt niet alles. Ook voor mensen met overgewicht die door hun ziekte ongewenst veel gewicht hebben verloren, is zo’n screening raadzaam.” Zij worden nogal eens over het hoofd gezien als het gaat om ondervoeding. De arts zegt bijvoorbeeld: “U hebt voldoende reserves om de operatie goed te doorstaan.” Maar als je ernstig ziek bent en veel gewicht verliest, loop je altijd risico om ondervoed te raken. “Dat komt doordat je bij ziekte je eiwitmassa afbreekt”, zegt Steenhagen. “Wat je overhoudt, is vetmassa. Daar heb je niet veel aan bij een operatie. Je hebt juist spiermassa nodig.”
Fitheid testen
Kwetsbare ouderen kunnen ruim voor de operatie ook hun fitheid laten testen bij een fysiotherapeut in het ziekenhuis of in een gezondheidscentrum. “Liefst iemand die ervaring heeft met preoperatieve fysiotherapie, want lang niet alle fysiotherapeuten zijn daarvoor toegerust”, zegt Dronkers.
Kijk, dan hebben de lange wachttijden voor veel operaties toch nog een functie: alle tijd om je lijf in optimale conditie te brengen.
- Plus Magazine