Piekerprofessor Lotte Cloostermans: "Piekeren is nóóit nodig en goed op te lossen"

Mentale klachten treffen jaarlijks zo'n 1.8 miljoen Nederlanders tussen de 18 en 65 jaar. Dit kost de Nederlandse maatschappij zo'n 8.4 miljard euro per jaar, oftewel 465 euro per inwoner. "Natuurlijk zijn psychische klachten niet altijd zomaar op te lossen, maar in veel gevallen ligt piekeren aan de basis van verdere mentale problemen - en juist dát is vaak relatief eenvoudig af te leren. De gezondheidszorg focust zich nu veelal op symptoombestrijding, maar pakt deze oorzaak niet rechtstreeks aan. Hierdoor blijven mensen zich machteloos voelen en afhankelijk zijn van hulpverleners, in plaats van zelf aan de slag te kunnen met het veranderen van hun eigen piekerproces," legt Piekerprofessor Lotte Cloostermans uit. Van haar hand verscheen onlangs het boek 'Stoppen met piekeren'. Volgens haar is piekeren goed op te lossen als je weet aan welke knoppen je moet draaien.

1. Waarom zijn 65-plussers extra kwetsbaar voor piekeren, en welke rol speelt machteloosheid hierin?

"Piekeren ontstaat wanneer je je hoofd een vraag stelt die hij niet kan beantwoorden. Je legt je gedachten een onoplosbaar probleem voor en vraagt hier toch een oplossing voor te vinden. Trouw als je hoofd is, blijft het dan rondjes lopen, zoekend naar een antwoord die hij nooit vindt, als een computer die vastloopt. Stel, je piekert over of je ooit naar een verpleegtehuis zal moeten, dan vraag je je hoofd eigenlijk om de toekomst te voorspellen. Dat kan hij niet. Dit levert een gevoel van machteloosheid op, omdat je letterlijk niet bij machte bent om de vraag te beantwoorden.

65-plussers zijn extra kwetsbaar voor piekeren, omdat er frequenter levensthema’s op hun pad komen die buiten hun invloed liggen: gezondheidsproblemen nemen toe, je verliest in toenemende mate mensen waar je van houdt en vragen over zingeving staan vaker centraal. Allemaal onderwerpen die machteloosheid kunnen oproepen en daarom een bron kunnen zijn van gepieker."

Piekeren is niet alleen vervelend, het is ook nog eens ongezond

2. Wat maakt piekeren zo schadelijk voor de mentale gezondheid van ouderen, en hoe kan het leiden tot angst en depressie?

"Als je piekert, is het alsof je een film afspeelt in je hoofd. Stel, je piekert over je gezond blijft, dan zie je – soms onbewust - een beeld voor je waarin je ziek bent, pijn hebt of volledig afhankelijk bent van anderen. Dit beeld roept emoties op, vaak angst. Die emoties roepen nieuwe gedachten op en die gedachten roepen weer nieuwe emoties op. Voor je het weet zit je in de piekercirkel; een vicieuze cirkel van gedachten en emoties. Bij mijn cliënten zie ik regelmatig hoe mensen zichzelf volledig kunnen verliezen in een innerlijke film die steeds angstiger en somberder wordt. Wanneer emoties lang heel heftig zijn en het gevoel van machteloosheid groeit, kan dat omslaan in een depressie. Je voelt dan de heftige vervelende emoties niet meer, maar ook niet de fijne. Het leven kan dan betekenisloos aanvoelen. 

Naast het feit dat dit heel onprettig voelt, weten we uit onderzoek dat dit het risico vergroot op niet enkel mentale, maar ook fysieke klachten zoals hart- en vaatziekten, migraine en een verslechterd immuunsysteem. Piekeren is dus niet alleen vervelend, het is ook nog eens ongezond. En nog belangrijker, het is af te leren."

3. In je boek leg je uit dat piekeren vaak ontstaat door vragen buiten onze invloedssfeer. Kun je uitleggen hoe ouderen hun cirkel van invloed kunnen leren herkennen en gebruiken?

"De cirkel van invloed – bedacht door Stephen Covey – gaat over waar je focus ligt. Wanneer je focust op dingen die buiten je cirkel van invloed liggen, dan voel je je machteloos, omdat je letterlijk geen macht hebt om er iets aan te doen. Als je focus binnen je cirkel van invloed ligt, voel je je krachtig, want daar is handelingsperspectief. Piekeren komt altijd doordat we ons richten op iets buiten onze invloed. We zijn dan in de war over onze invloedsfeer.

Stel, je piekert over of je kinderen je blijven bezoeken als ze verder weg gaan wonen. Je vraagt je hoofd dan in feite de volgende vraag te beantwoorden: 'Hoe zorg ik ervoor dat mijn kinderen mij regelmatig blijven bezoeken?'. Die vraag ligt (deels) buiten je cirkel van invloed, omdat het gedrag van je kinderen hun vrije keuze is. Als je dit bij jezelf opmerkt, kun je de vraag vertalen naar een oplosbare vraag, zoals: 'Wat kan ik doen om een fijne relatie met mijn kinderen te onderhouden?'. Wanneer je je hoofd een oplosbare vraag stelt, zul je zien dat het onmiddellijk met antwoorden komt, zoals:  'Je kunt interesse tonen in waar ze mee bezig zijn.' of 'Je kunt hen laten weten hoeveel je om hen geeft.'.

Feit blijft dat sommige dingen niet te veranderen zijn, hoe graag je ook zou willen. Als je kinderen besluiten verder weg te gaan wonen, dan zorgt piekeren er niet voor dat ze dat niet doen. Het creëert alleen leed voor jou. Het is alsof je buiten loopt, het regent en je boos bent dat het regent. Dat mag, maar dat maakt niet dat het minder regent. Piekeren creëert dus niet slechts leed, het is ook nog eens nutteloos."

Pijn is onvermijdelijk, lijden is optioneel

4. Je stelt dat piekeren 'nooit nodig' is. Wat zeg je tegen ouderen die het gevoel hebben dat hun zorgen wél terecht en onvermijdelijk zijn?

"Als jij je vaak zorgen maakt, dan spijt dat me. Piekeren kan ongelofelijk stressvol, eenzaam en desoriënterend voelen en ik gun je van harte om hier een weg uit te vinden. Zorgen kunnen volledig terecht zijn en toch zijn ze niet onvermijdelijk of nuttig. Wie weet heb je een geliefde verloren, ben je ziek of worstel je met zingevingsvragen. Allemaal hele grote thema’s die je niet 1-2-3 naast je neerlegt. Een citaat dat ik hierin verhelderend vind, is: 'Pijn is onvermijdelijk, lijden is optioneel.' van Haruki Marumatsu. In een mensenleven ontkomen we er niet aan dat we af en toe pijn en heftige emoties ervaren. Rouwen, verwerken en zoeken zijn menselijke processen die we niet kunnen vermijden. Lijden ontstaat echter wanneer we ons verzetten tegen de realiteit. In mijn boek ‘Stoppen met Piekeren’ leer ik de lezer hoe je dit onderscheid helder kunt maken en steeds je aandacht terug kunt brengen naar de werkelijkheid en zo kunt stoppen met piekeren."

5. Welke eerste, praktische stap zou je ouderen aanraden om vandaag nog te zetten in het doorbreken van hun piekerpatroon?

"De eerste stap om te stoppen met piekeren, is door een duidelijk onderscheid te maken tussen wat binnen je invloed ligt en wat erbuiten.

1. Begin met het uitschrijven van je gedachten. Laat niets weg, alle oordelen en absurde gedachten zijn welkom op papier. 
2. Onderstreep vervolgens de dingen die volledig binnen je invloed liggen en bedenk een eerste praktische stap van maximaal 3 minuten die je kunt nemen om een stukje verder te komen in dit vraagstuk.
3. Kijk nu naar alle zaken die buiten je invloed liggen. Vertaal ze één voor één naar vragen binnen je invloed en bedenk weer een praktische stap van maximaal drie minuten.

Bijvoorbeeld: Blijf ik gezond? = buiten je invloed, want je probeert de toekomst te voorspellen.
Vertaling: Wat kan ik vandaag doen om aan mijn gezondheid te werken?
Praktische eerste stap: Ik doe mijn wandelschoenen aan en loop naar buiten.

Een kleine eerste stap is behulpzaam om jezelf in actie te krijgen en niet te verlammen. De eerste stap is meestal verreweg het moeilijkst, dus als je alleen met jezelf afspreekt om die te nemen, volgt meestal de tweede stap vanzelf. Mocht je na de eerste stap toch geen zin hebben om verder te gaan, stop dan weer en probeer het een uur later opnieuw. Ga dan niet tegen je zin door, want dan vertrouw je jezelf de volgende keer niet meer als je jezelf beloofd enkel een eerste stap te hoeven nemen."

Lotte Cloostermans staat bekend als de Piekerprofessor en schreef het boek Stoppen met piekeren. Ze is verbonden aan Nyenrode, adviseerde bij Deloitte op de Zuidas en bij het ministerie van Economische Zaken. Zij schreef eerder De nieuwe kleren van het ego. Geschoold als econoom benadert zij mentale gezondheid systematisch en met humor. Ze geeft ook persoonlijke begeleiding om te stoppen met piekeren.