8 vragen over familieopstellingen

1. Wat is het?

Weet jij waarom je zo vaak onzeker bent? Of je nooit kan binden? Soms hebben we géén idee waarom we doen wat we doen. In een familieopstelling helpt een begeleider je om te onderzoeken wat de oorzaak kan zijn van hardnekkige patronen en klachten. Je gaat als het ware terug naar de oorsprong daarvan. Aan aanwezige deel­nemers (representanten) kun je vragen om jouw familie te ­weerspiegelen: vader, moeder, broers, zussen, grootouders, maar het kan ook om een thema of gebeurtenis gaan. Dit doe je door de representanten op een bepaalde plek in de ruimte neer te zetten, ­bijvoorbeeld heel dicht achter je of juist verder weg. De representanten gaan zich op een bepaalde manier gedragen, waardoor de verhoudingen in het gezin van je jeugd duidelijker ­worden en ook de gevolgen die er waren voor jouzelf. Was je nooit je moeders lieveling? Was je vader streng en dwingend? Maar het gaat verder. Bij familieopstellingen heerst de overtuiging dat vervelende gebeurtenissen in meerdere generaties kunnen doorwerken, zelfs als je van die gebeurtenissen niets wist. Een bekend voorbeeld zijn de trauma’s uit de Tweede Wereldoorlog, waar kinderen en kleinkinderen in hun eigen leven óók nog mee worstelen. 

2. Hoe werkt het?

• Ieder lid van een familie heeft recht op een plek. Zelfs als iemand er maar héél kort bij hoorde, zoals een na de geboorte over­leden kindje of een oom die niet deugde. Als iemand is buitengesloten of vergeten, dan heeft dat ­altijd gevolgen voor latere generaties. “Dan ontdek je bijvoorbeeld dat een gevoelig kind het ­gedrag heeft overgenomen van een tante uit een vorige generatie die werd uitgesloten”, aldus doctor in de psychologie Vincent van der Burg in zijn boek De kracht  van familieopstellingen.
• Er is een bepaalde ordening. De oudere generatie komt vóór de jongere, bijvoorbeeld. Problemen ontstaan wanneer de ordening wordt verstoord, bijvoorbeeld als een kind onbewust een ouderrol op zich neemt: een zoon die de steun en toeverlaat van zijn moeder is. Die zoon staat dan niet meer op de goede plek.
• De wet van de balans. Een disbalans die is veroorzaakt door een familielid in een vorige generatie, moet worden goedgemaakt in een latere generatie. Ieder mens is door de bloedband ­gebonden aan het familiesysteem van herkomst. Deze band is van diepgaande invloed, ook al ervaar je dat niet bewust. Elly te Brake, therapeut en begeleider van familie­opstellingen: “In elke familiegeschiedenis zijn er ­mensen geweest die tijdens hun leven getroffen zijn door omstandigheden en lot­gevallen die té moeilijk ­waren om te verwerken. Dat onverwerkte kan opduiken in de levens van mensen in latere generaties. Dit heet verstrikking: iemand is ­belast met een onbegrij­pelijke taak, een zwaar lot, een ziekte of eigenschap die eigenlijk hoort bij een voorouder. Familieopstellingen brengen zulke verstrikkingen aan het licht.”

3. Wat zijn representanten?

Hoe kunnen willekeurige omstanders nou toch de plek innemen van je familieleden? Zelfs ervaren begeleiders vinden het moeilijk om het uit te leggen. Volgens grondlegger Bert Hellinger (overleden in 2019) bestaat er een ‘wetend veld’ waar representanten via zintuigen informatie over het familiesysteem oppikken. Barbara Hoogenboom van het Bert Hellinger Instituut Nederland zegt hierover: “Informatie wordt niet alleen via taal overgedragen, maar is overal om ons heen. Zoals je soms aanvoelt dat de sfeer in een ruimte niet goed is. Representanten voelen dingen aan, zoals: ‘ik wil nu in het midden staan’. Of ze willen juist in een hoekje kruipen.” Veel deelnemers zijn achteraf enthousiast over de manier waarop de representanten precies de spijker op de kop sloegen, maar tot op heden is er geen bewijs voor zo’n wetend veld. Te Brake: “Dat de representanten zodra ze geplaatst zijn van alles gaan voelen, is het werkzaamste bestanddeel van de familieopstellingen.”

Getty Images

4. Heb je echte mensen nodig?

Niet per se. Een andere manier om een familieopstelling te maken, is een zogenaamde tafelopstelling – uiteraard onder begeleiding. Er zijn dan geen representanten bij betrokken. Degene met een vraag zet met behulp van poppetjes zichzelf neer, en daarna zijn familieleden. Ook een tafelopstelling geeft inzicht. Wat zie je? Wat doet dat met je? Te Brake: “Een opstelling met behulp van ‘grondankers’ kan ook effectief zijn. Dan plaatst de vraagsteller sjablonen op de grond voor de relevante familieleden zoals ze ook representanten zou neerzetten, en gaat een voor een op die plekken staan. Ook zo ontstaat inzicht in de familiedynamiek.”

5. Waarom is het zo populair?

Voor veel mensen is een familieopstelling een aantrekkelijke methode om met zichzelf aan het werk te gaan. Geen eindeloze therapiesessies, maar in slechts één dag inzicht ­krijgen over wie je bent, waarom dat zo is en wat er speelt in de onder­liggende dynamiek van je familie­systeem.

6. Wat heb je er eigenlijk aan?

Een familieopstelling is vooral een eyeopener. Je snapt opeens waar bepaalde patronen en klachten vandaan komen. Je gaat jezelf beter begrijpen en kunt vervolgens met oplossingen aan de slag. Hoewel een familieopstelling je na afloop ruimte en rust kan brengen, is het dus zeker geen ‘quick fix’. Het is niet de afronding van iets, maar het begin. Deelnemers ­geven vaak aan dat de opstelling van alles in beweging heeft gezet. Salome Scholtens van de Rijksuniversiteit Groningen: “Ze voelen zich na een opstelling minder slachtoffer van de omstandigheden. Ook verplaatsen ze zich makkelijker in hun andere familieleden en verbreden ze zo hun blik op de situatie.”

7. Is het bewezen effectief?

Scholtens publiceerde met collega’s een literatuurstudie naar familie­opstellingen. Van de twaalf gevonden onderzoeken (met in totaal 569 deelnemers) lieten er negen een lichte verbetering zien. Scholtens: “We ­formuleren het voorzichtig: familieopstellingen zijn in potentie effectief. Maar de meeste van die onderzoeken hadden geen controlegroep – dus een groep die een andere behandeling of geen behandeling kreeg. Om de methode wetenschappelijk te onderbouwen zijn meer studies nodig, met objectieve metingen én een controlegroep.” Hoewel men in de praktijk merkt dat het werkt, zijn de wetenschap en daarmee de zorgverzekeraars nog voorzichtig. Het is nog niet op ­bewijs gebaseerd en dat is nodig voor een volledige vergoeding. Scholtens: “Dat zie je wel vaker met therapieën: eerst wordt een methode ontwikkeld in de praktijk, pas daarna wordt het onderzocht en komt er meer inzicht. Zo is dat ook gegaan met meditatie en mindfulness en met EMDR.”

8. Waarom is het omstreden?

De familieopstelling is geen officieel erkende therapiemethode en de meningen erover lopen uiteen: van ‘levensreddend’ tot ‘kwakzalverij’. Al na een tweedaagse training ­mogen begeleiders familieopstellingen aanbieden. Hierdoor is er nogal wat kaf onder het koren. Grondlegger Bert Hellinger werd zich ervan bewust hoe groot de invloed is van de ervaringen van de generaties voor ons. Hij is niet altijd goed ­begrepen, ­omdat hij vond dat ook daders en mensen die vreselijke ­dingen hebben gedaan, toch recht hebben op een plek in het systeem. Ten onrechte werd soms aangenomen dat hij het daarom ééns was met die daders of met hun ideeën. Critici vinden het vooral storend dat coaches de representanten en de cliënt van alles in de mond leggen en allerlei suggesties aandragen. En dat het gevoel van de representant ­bepalend is voor de uitkomst van de sessie, gaat er bij hen niet in. Normaal gesproken mag een geschoold psycholoog pas na uitgebreid onderzoek een ­diagnose stellen. Dat nu de eerste de beste representant mag roepen hoe het zit – ‘je moeder voelt zich heel schuldig’ – lijkt bizar. Toch zijn er inmiddels verzekeraars die de methode (deels) vergoeden. En ook critici kunnen er niet omheen: op internet buitelen de dankbare deel­nemers over ­elkaar heen, wiens huwelijken werden ­gered en trauma’s verholpen.